𝐙𝐎𝐑𝐀𝐌 𝐏𝐀𝐖𝐍𝐀 𝐌𝐈𝐓𝐄 𝐇𝐈 𝐊𝐀𝐍 𝐌𝐈𝐙𝐎 𝐀 𝐍𝐈𝐀

 

 Mizoram chhûnga piang leh sei liante tân Zoram pawna an unaute hi Mizo nihna pawh tawk lo deuh tura ngaihna a lian duh hle a ni awm e. Hetiang ngaihdân awm han tawn châng hian nuih a za thei deuhthaw hial thin a ni. Keini Mizo, Manipura piangte lah hian kan pian tirh atangin ‘Mizo’ lo chu engmah hriat kan nei bîk si lo! Mizo hnam ngaihsanna mai lo chu kan rual ûten min tuh bîk der si lo va. Mizo hi khawvela hnam ropui ber leh changkang ber nia hriat hun laite pawh ka nei!

Sikul kal rual ka nih veleh Mizo sikulah ka lût nghal a. A, AW, B, CH tih ngat ka thiam hnuah, ‘A – Arpui, AW-Awmpawng, B-Bawng, CH-Chawngzawng…’ tih kha ka pêl leh a. ‘Dawntial, Nghakhing, Nghathinghar, Nghabual…” tih kan zir nîa ka ‘pelh’ hnemzia leh ka chhungten min fakzia kha ka la hre reng. ‘Nikhat chu Zovi nu’n ka feh dawn a ti a…’ ‘Arpui note chuan…’ tih te kha ngaihnawm kan ti thin hle. Zirtan Bu-a tanin Zirtirh Bu-ah ka kaisâng a. Serkawn Graded Reader tih te, Mizo History, V.L.Siama ziahte kha kan zir nasa thin khawp mai. Kha Mizo history bu-ah khan ‘Pawi-Lakher Region’ tih bung a awm a, kha tih hun laia Pawl 3 zir, Manipur khaw pakhat chhuahsan miah lo tan chuan a awmzia hriat a har khawp mai. Eng nge ‘Pawi’ chu, Eng nge ‘Lakher’ chu, Eng nge ‘Region’ chu, kan hre mang miah lo.

Mizo Grammar bu kawm sen khek khuk, homework sei êm êm mai, ‘Parts of Speech’ zawng zawng thiam tur kan nei a. Pariat lai chu a hrilhfiahna leh entirna nên chuan thiam sên turah ka ngâih loh thu ka û hnenah ka sawi chhuak palh zauh mai a. Min zir luihtir hnuah mittui nen ka thiam ta vek a ni. A hrehawm fat fat khawp mai. A tûkah chuan ka pawlpuite zawng zawng chuan an lo thiam miah si lo, zirtirtu lahin ‘Hrem ta’ng e,’ ti bawk lo. Ka thin a rim letling hle a ni. Ka thiam mai kha ka thiante chuan mak an ti zawk hial niin! Pawl 3 kan zir kum bawkin Meitei hawrawp ‘Kaw, Khaw, Gaw’ homework ka thiam lo va. Kan zirtirtuin warning min pêk lawk angin kut phahah vawi 10 min vua a. Nâ ka ti lutuk chu ka mittui a tla zawih zawih mai a ni. A zahthlak ngei mai. Mahse, a ‘Kaw, Khaw, Gaw’ kha a har êm bawk a ni.

Mizo thawnthu ‘Mauruangi’, ‘Lalruanga’, ‘Chhawnabawrawza’ tihte kha ngaihnawm ‘bawntawp’ a ni a. Kan zirlaia thawnthu reng reng hi a bu neih veleha chhiar chhuak nghal vek thin ka ni a. Hualtungamtawna leh a ui pâ (chinghnia) chanchin khan ka suangtuahna khawvel a chamchilh hneh hle; a uiin a pû a hmangaih dan êm êm avang khân ka ti deuh sulh  mai a ni. Chhawnabawrawza thawnthu, sakawr thla nei leh ramhuai an insual tuma, sakawr chuan hnehna chang mah se buhfang khat tia pem a awm pawhin a dam chhuak dawn lo tih a sawi hnu a, a thla ki hnuaia a lo awm tlat pawi ka tihzia kha aw!

Khâng hun lai te khan ‘Kan zotlâng ram nuam hi chhawrpial rûn i iang e,’ tih hla te kha duh tak takin kan sa thin a. Zotlângte chu mitthla pawh kan mitthla thiam si lo. Ka nu leh pate hi puitlin hnua Manipura pêm an nih avangin, ‘Thingtlângah chuan tlângah in an sa mai em ni? Thingtlâng lo chu engtin nge a awm? Tui kang nghah chu engtihna nge? zawh tur a tam thei hle. Kan tleirawl chhuah tirh H. Lalchawimawii lar laia Rokunga hla,

Kallai relin luipui kam chu kan zuk thleng a,

Siktui thiang dawn zaa sakuang kan bualna;

Tahchuan nilen cham ka nuam e, chhuihthangvalan,

Mahse kan sawmfangte chuan min lo au ve;

Kawltu chawiin kal lai rel i lawm lungrual zawng ten,

Kan sawmfang bukthlam runhmun chu kan thlen hma loh chuan;

Siahthing zar lo awiin huiva hram thiam zai leh,

Lentu kar lel zaiten min lo au mah se.

 

mawi em em mai a sak ka ngaihthlak hmasak ber tum chuan a thamin min tham a ni. Thingtlâng loa feh ve a châkawm vawng vawng mai a ni. High School kan kal hnuah “Mizo Pa In” tih C. Valbuanga ziah ka chhiar a, thiam ka tiin ngaihnawm ka va ti tak êm! A kim vek turah ka ngai! Pawl X leh PUC thlenga kan zir Pipu Lênlâi mawlh mai kha a ngaihnawm e.

Khatih hun lai atang khan Meitei leh Naga lo zawng zawng hi chu Mizo vekah ka ngai mai a. Zohnahthlak Mizo inti lem lo te pawh kha an nihna pawm rih lo leh hrethiam rih lovah ka ngai mai thin a ni. Kan rilrua hetianga tuhtu kan rual ûte kha an rilru a lo zauvin a lo dik ngei mai. Hnam inpumkhatna rilru hi Manipur Mizote hian kan nei hma ngawtin ka hria. High School ka kal laiin Minister hlui C. Chawngkunga interview leh J.F. Laldailova thuziak, Zofate kan inpumkhat lehzual theihnân mahni hminga hnam hming telh loh tha an tihzia leh an ni pawhin an lo telh laklawh avanga pawi an tih thu ka chhiar a. Min hneh aniang chu engmah ka dah duh ta lo va. Tun hnuah hian ‘surname’ nei lo ka lo ni ta mai a, a buaithlakna kawng a tam hle. A lo tihchi vak lo a ni.

Matric ka passed hnuah tum lawk miah lovin lehkha zir turin Shillong ka chhuk ve ta thut mai a. Zoram lama mi thian tha tam tak ka zu chhar ta a ni. Mizotawng (MIL) kan exam hmasak ber tumin, kei tawng pawh awn deuh deh dawha hmang khan, Mizorama Thu leh Hla-ah pawh milâr tak tupa, ka thian tha tak, aiin mark ka’n hmu sâng daih mai a. A tlawmla der nasa ngei mai! A hnuah chuan ka tluk thei ta lo. Kum 1991 kuma PUC kan exam zo chu Aizawla a hnena chawlh hmang turin ka û-in min ti a; phûr takin Lawngtlai lam thian thate nen kan chho ho ta a. Capital Travels Bus-ah Mizo hlir mai Zoram pana kan han chuang ho thap mai chu hlimawm tak a ni.

Silchar kan pêl  chho a, Assam leh Mizoram inrina lai vêl kan thlen chhoh chuan thianten min kawhhmuh zel a. Kan ram china Teak thing lo ding dil delte kha tun thlengin ka mitthlaah a la châm fiah hle a ni. Vairengte check gate-ah kan ding a. “Khawnge Zoram leilung chu ka zu rap ngat teh ang,” ka ti a, bus atanga chhukin uluk takin ‘Vul reng rawh ka pianna Zoram nuam’ tia  ka nihna ni miah lo ka lo sak ve vawng vawng thin leilung ngei maiah chuan ka ke ka zu nghat ta a ni. Ka thinphu chu a inthumrawn tlut tlut mai. Mizoram, Mizote ram awmchhun, kan thlahtute lênna ram, Mizo zawng zawng neitu kan nihna leilung ngeia han din vang vang mai chu nuam dangdai tak a ni.

Zoram pawna sei lian mi thenkhat chu Mizoram an kal chângin an mikhual deuh thin a ni awm e. Kei chu chumi lehlam chiah chu ka ni. Ka neitu nghal êm êm ringawt a, ka tlangnel zia chu Sâpin ‘at home’ an tih hrilhfiahna tha tak ka ni mai. Hawina lam apiang mai chu a Mizo vûk vek maiin ka hria. Mahni khua chhuahsan dek deka tawng danga tawng ngai, dawr lian deuhvah kan pianpui tawng ni miah lo, office-ah kan tâna ‘tawng hriat loh’ hmanna hmuna sei lian tan chuan hmun tin maia Mizotawng hlir kan han hmang mai kha a nuam thlawt a ni. Mizo kan thu êm mai! Tun thlenga ka ngaihdan ni ta reng chu ‘Mizo tân khawvelah Aizawl a nuam ber’ tih hi a ni. Chumi hnu chuan Zoramah ka khawsa tam ta hle mai a, Aizawl mi ve rêng emaw han intih deuhthaw hial hun te pawh ka lo nei tawh hial a ni.

*****RE02092021*****