Lehkhabu Tha Chhiar leh Thalaite


                                       


      LEHKHABU THA CHHIAR LEH THALAITE


-RE Ralte

            Kristian nuna thil pawimawh tak lehkhabu tha chhiar intihhmuh nana KTP Library in din hi hlu ka tiin ka lawmpui tak zet che u a. He thupui hmanga  paper ziak tura min rawn sawm hi ka lawm hle bawk. Kan zir hma aiin zir zawh hnuah lehkhabu kan ngainat sawt ka beisei a ni.
            Tunlai khawvel hi Electronic Age/Digital Age/Information Age an ti tawh a. Electronic Reader an tih foot khat bialvel chauh, inch ½ vela chhahah chuan lehkhabu 2000 chuang a leng a, a la download belh theih bawk. Miin an kuta mobile phone-ah engkim internet leh thil dang atangin an dawng zung zung bawk a. Internet, Mobile phone, TV ten kan hun a chan zawh tawh avang hian mi tam takin lehkha ziak (print media) hun hi a tawp dawnah an lo ngai a. Mahse chutiangin thil a thleng lo tlat hi thil mak pakhat a tling. Nitinin Newspaper  copy a pung deuh deuh a, Magazine hralh a kal telh telh a ni. Lehkhabu pawh hralh a la har chuang lo. Nu pangngai tak pakhat J.K. Rowling an tih hian thingpui dawra thingpui in chungtein Harry Potter-a thawnthu ama phuah chawp chu a ziak thin a, multi-millionaire a ni phah daih a ni. ‘Lehkhabu’ hi chu thil mai mai lo pakhat ve a ni a, kan khawvelah hian a dinhmun zahawm tak hi luah zelin engemaw chen tal chu a la cham rih dawn a nih hi.
           
Lehkhabu chu

Chuti taka pawimawh lehkhabu chu engnge ni ta? Laltluangliana Khiangte chuan, “Hawrawp rem khawm, awmze neia ziaka dah khawm, phek hrang hrang chilh khawm, tam tawk tak inthuaha rem that thap,”[1] tiin a lo sawi a. Cambridge English Dictionary phei chuan a sawi ho hlein ka hria: “Lehkha phek chhiar tur emaw, thil ziah nan emaw, kawm neia chilh khawm,”[2]a ti ringawt. Naupan tet atanga lehkhabu ngaina leh buaipuia atchilh hialtu nih vena azarah hetianga sawifiah hi chu ka lungawi tawk lo deuh tlat mai. Lehkhabu ka hmuh dan kawng thum ka han sawi teh ang:


Lehkhabu chu Nunna nei a ni.

            Lehkhabu hi lehkhaa thil ziak chilh khawm a ni mai lo. A khawlha mila thumal inrem a ni ngawt lo bawk. Thil nung a ni. Lehkhaa thu inziak chuan awmzia a nei a. Chu ‘thu’ inziak chu a ziaktu nen a inzawm tlat a. Thil a la ti thei a, a la che reng a ni. Thuziak chu a awm chhung chuan a nung dawn si. Nun chhungril fanin a hneh thei a, tharum tel hauh lovin pa rorum leh khawng pawh a khawih zawi der thei a ni. Hun rei tak inhmuh tawh loh hnua bialnu/bialpa te lehkhathawn dawng tawh kan awm chuan kan hrethiam mai ang, a nung a ni. Chu vang chuan a lawm lehkhabu chu i kawm theih a, i thian tha ber a lo nih theih ni.




Lehkhabuah chuan Finna leh Hriatna a awm.

            Khawvelah hian lehkhabu awm lo se vawiina kan nun tinuamtu changkanna kan tih zawng zawng hi a awm lovang.  Kum za tam tak chhunga finna tling khawm avanga hringfate hian vawiin hi thleng thei kan ni. Mifing finna chu tawngka ri chhuaka tham ral mai lovin hawrawp leh lehkhaa man beh a lo ni ta a nih chu. Lehkhabua ziak a nih tawh ngat phei chuan duh ang anga her danglam a rem tawh lo. Thumal leh tawngkam tin reng chu fel taka rem a ngai a. A sawi tum fiah thei ang ber leh ngaihnawm thei ang bera ziakin thi leh thau pawlhin a ziaktu chuan a lo buatsaih thin. Lehkhabu kan en liam mai mai te hi a ziaktuin a damchhunga a thil zir chhuah pawimawh ber ber a dah khawmna a ni thin. Tuarna leh harsatna kara Pathianin a pawlna thu te hi kan hlawkpui atan tuar ve miah lote hian kan lo chhiar thin a. Mut mu pawh tuah thei lova an zawn ngat ngat, sum leh pai tam tak senga an hmuh chhuah tak chauh te hi vawiinah awlsam takin kan lo hre thei ta mai a ni. Chuvang chuan alawm a hun laia Scientist ropui ber ‘Gravitational Force’ hmu chhuaktu Isaac Newtona ai khan tunlaia B.Sc. pass tawh zirlai pangngai science hriatna hi a tam zawk fe an tih chu!
Boruaka finna leh hriatna thamral mai tur, mihring thluaka awma lei hnuaia tawih ral mai tur kha lehkhabu chuan a lo man bet a, lehkha phekah a khung khawm a, chhuan lo awm zel tur tan a vawng tha thin a ni. Kan Mizo mithiam pakhat chuan, “Khawvel hriatna, thiamna, finna leh thu hlu zawng zawng inchhun khawmna chu lehkhabu hi a ni a. Chu robawm chanchin hre lo leh a chhunga ro phumruk hai chhuak zo lote chuan a hlutna an hmu ngai lovang,” a lo ti a ni.[3] L. Keivoma ve thung chuan, “Lehkhabu hi mihringte hriatna, thiamna leh finna a luan khawmna, chhia leh tha hriatna dil zau ber chu a ni,”[4] a ti. Hnam fingvar apiangin chumi fintu hnar chu an ngah a, finna tui an khawl khawm hnem a. Chung finna thar zel luang khawm chuan dil thuk zawk leh kuang zau zawk a siam belh zel a, an chim chin a sang tual tual mai a ni.


Lehkhabu chu Thiltithei a ni

Technology thil hmuh chhuah tawh zawng zawng zinga mihring nunphung tidanglam nasa ber an tih chu thil hote anga kan ngaih lehkha chhutna khawl (printing press) hi a ni tlat nia. Tun hma chuan thuziak reng reng hi kuta ziak vek a ni a. Thu hi a darh zau chak lo hle a, an mawl rei reng a ni. Printing Press an hmuh chhuah hma chuan khawvel hi hmasawn lutuk lovin a kal deuh put mai a. Hmuh chhuah hnuah erawh chuan miin ngaihtuahna an seng nasa zual a, rilru hmangin khawtlang leh ram hmasawnnaah kan zuang ta awk awk mai a nih hi.
Chumi hria chuan alawm sap mifing Benjamin Franklina chuan, “Suan lung sipai 26 te hi min pe ula, khawvel ka hneh ang,” a lo tih. ‘Suan lung’ a tih chu khawlha an siamna thir kha a ni a, sipai 26 a tih chu Saptawng hawrawp 26 te hi an ni. Sap thufing bawkin, “The Pen is mightier than the Sword,”[5] a lo ti. Communist Pathian ring lo ho hi lehkha ziak thil tih theihzia hre chiang ber an ni, an ti thin. China ramah Communist ho an hel lai chuan lehkha an theh darh nasa khawp mai. An hlawhtling hle reng a. Tun thleng hian China chu communist ram a la ni reng. Russia ram Communist sorkar dintu hruaitu hmasa Lenina chuan,”Communist member tupawhin Pathian awm loh zia sawina lehkha hi nasa takin a theh darh tur a ni,” a ti hmiah mai. French Revolution lo chhuah chhan ber pakhat pawh kha an mifing Rousseau, Voltaire-a te lehkha ziak vang a ni a tih loh theih loh. Hitleran Juda mi 60,00,000 suat khawpa German mite a fuihpawrh theih kha a lehkhabu Mein Kampf[6] vang kha a ni ve bawk asin. Chu chauh a la ni hleinem. America rama bawih banna boruak a rawn irh chhuahna tak tak chu Pu Tawma In (Uncle Tom’s Cabin) tih thawnthu kha a ni, an ti. Keini Mizoten Independence suala kum 20 lai thalai tam tak an rammut chhan lian ve tak pakhat chu kha tih hun laia lar em em Cowboy thawnthu – Sudden-a, Dusty Fog, tih vel leh J.F. Laldailova lehlin Robin Hood and His Merry Men, leh Wayne Cole-a thawnthu te kha niin an sawi. An khawsak dan vel khan thalai ho suangtuahna a hneh a, lukhum parh leh silai nena han chet vel kha an chak et et mai a ni.


Lehkhabu: Pathian Nemngheh

Pathianin mihringte hrilh duh a nei a, engtinnge a hrilh? Inlarna hmangin em ni? Mumang hmangin em ni? Thiamna leh Finna hmangin em ni? Ni lo. Lehkhabu hmangin a ni. Nizan khan darkar 2 chhungin zel angin awmin inlarna rapthlak leh mak pui pui hmu ila, zaninah hian kan ngaithla duh ngawt ang.  Mahse chu chu Pathianin nang leh kei atana a rilru a puan chhuah tum dan a ni lo. Inlarna chu a dik lo thei. Mumang chu a chiang lo thei. Mihring finna leh hriatna zawng zawng pawh danglam thei a ni. Chuvangin Pathianin a chatuan Thu puan chhuahnan a pawng a puia tih danglam theih loh ‘ziak a ziak’ ngat, hre tura chhiar nawn leh theih ngei chu a rawn thlang ta a ni. Pilatan Juda ho hnena,”Ka ziaka ka ziak zo tawh,” a tih ang khan Pathianin a chhiahhlawhte hmanga ziak zawh tawh hi a duh dan a ni. Keini lam chanvo chu Pathianin enge a lo ziah tawh le? tih hi a ni mai. Chu chu hriat tumin kan chhiar a ngai a ni.
            Biblea lehkhabu 66-ah hian ‘lehkhabu’ tih hi vawi 180 a awm an ti.[7] Tin, “tih ziak a ni,” tih emaw, “heng hi ziak rawh,” tih emaw hi vawi 400 a lang bawk.[8] Lehkhabu chungchang chu Genesis 5:1 ah, “Hei hi Adama thlahte chuanna lehkhabu chu a ni,” tih kan hmu hmasa ber a, Thupuan-ah lehkhabu chungchang hi vawi 7 kan hmu leh a ni. Lehkha ziak chungchang hi Pathianin a ngaih pawimawh zia heng changah te hian i lo en teh ang:

            Exodus 17:13 –“Tin, LALPAN Mosia hnenah, “He mi thu hi hriat reng atan
   lehkhabuah ziak la, Josua hriatah sawi chhuak thin ang che.”
            Exodus 31:18 – “Tichuan Sinai tlanga amah a biak zawh chuan thuhriattirna lung
   phek pahnih, lung phek, Pathian kutzungtanga ziak chu Mosia a pe
   ta a.”
            II Timothea 4:13 – “I lo kal hunah Troas khuaah Karpa hnena kawrfual ka hnutchhiah
   kha, lehkhabute nen khan rawn keng la, savun lehkha mawlh kha
   rawn keng ang che.”
            Thupuan 21:5 – “Ziak rawh, heng thu hi a rinawmin a dik si a.”

            Bible lo ziaktute chuan Pathian hnen atanga dawngin Pathian Thu tak chu an lo ziak chhuak ngei a. An dawn dan a inang lem lo. Johana chuan Patmos thliarkara a inlarna hmuh rapthlak tak thu a ziak mai a, chutiang bawkin Daniela leh Ezekiela ten an inlarna hmuh chanchin an ziak bawk. Luka erawh chuan ngun taka chhuiin a ziak a, Paula chuan Kohhran ho leh mimal hnena lehkhathawn angin a ziak mai a ni. History ziak anga ziak (Lalte, Chronicles, etc.) te, Hla te (Sam, Hla Thlankhawm) te, Dan bu (Leviticus, Deuteronomy) te pawh an ni hlawm. Heng zawng zawng hi Pathianin a thu a puan chhuahna a ni. Keini leh chhuan lo la awm zel turte tan Pathianin a Thu chu a puang tawh. Vawiinah Pathian Thu hriat kan duh chuan inlarna emaw, van atanga aw emaw zawng lovin Bible hi chhiar mai tur a ni. Pathianin a Thu thianghlim leh ropui – Chhandamna thu a lo dahna a ni si a. Lehkhabu hi Pathianin a Thu puannan a lo nemnghet (ordained) daih tawh a lo ni.


Lehkhabu Tha

            Khawvelah hian lehkhabu a chhuak zawih zawih reng a, lehkhabu tha chu engtinnge kan hriat tak ang?  Lehkhabu tha chuan thil thar min zirtir a, min tihlim a, ngaihtuahna thar min neihtir a, kan suangtuahna khawvel a pawt fan thin. Hei bakah hian Kristian lehkhabu tha chuan Pathian Thu hriatna kawngah min tanpui a, Isua Krista a chawimawi a, a hnungzui turin min tichak a, Pathian nena inpawlna duhawm tak min neihtir thin a ni.
Keimah bikah chuan Zikpuii Pa leh L. Keivom-a kutchhuakte hi ‘lehkhabu tha’ tia sawi theihah ka ngai. Zikpuii Pa’n Tlemte ka chhiara ka pass tho a tih essaya tlemte chhiara pass that tum dik lo a tih zia a ziak kha exam dawnah ka chhiar thin.  Tun Kum 100 chhunga Zofate tih essay kha Mizo history tawi fel leh ngaihnawm theih patawpa ziak niin ka hre bawk; Mizo thawnthua ngaihnawm ka tih ber Kraws Bulah Chuan tih thawnthu tawi kha, nulat tlangval lai nunin chhungkuaa harsatna a thlen theih dan leh Isuan krawsa misualte min tlanna tifiahtu tha ber niin ka hria. Tin, L. Keivoma Zoram Khawvel series leh Pherzawl Titi, Bawktlang Thawnthu tih te hi chhiar hnu pawha chhiar nawn ngai leh thin, thatna chul thei lovah ka ngai. Anni pahnih hi an khawhawi a zau va, thu an thiam bawk a, an kutchhuak chhiar a manhla em emin ka hria. Keima duh bik ka han sawi mai a ni a, midang pawhin duhzawng dang an nei ve ngei ang.
 B. Lalthangliana hi ka ngaisang em em bawk. A taima a, Mizo hnam hi a tuichilh a, a thawhhlawk a ni. Mizo Politics lam hawi lehkhabu chhiar manhla ka hriat te chu Assam sorkara Mizo MP hmasa ber leh awm chhun A. Thanglura, Zoram Politics Lumlet Dan: Bel Keh Phuar Khawm Tui Pai Thei Lo, Ch. Saprawnga Ka Zin Kawng, R. Vanlawma Ka Ram leh Kei tih te an ni  a. Literature (Thu leh Hla) lam hawi ziaktu tha tak tak kan nei. Mizotawng thiam bera chhal theih James Dokhuma, kut chhuak ngah em em Laltluangliana Khiangte, leh Lalthangfala Sailo te hi chhiar manhla an ni. Rual u deuh Siamkima Khawlhringin Zalen Ram a ziak te kha Mizotawng lehkhabu chul tawh lo turah ka ngai. Thangthar zingah chuan H. Lalrinfela (Mafaa), Vanneihtluanga, C. Lalnunchanga te hi talent nei tha ber berte an ni awm e.
Lehkhabu tha chuan i chhiar zawh hnuah a ti changkang sawt ang che a. I thil ngaihtuah dan dawm kangin idea thar a neih tir ang che; beiseina tharah a hlangkai ang che a i hmathlir a tizau ang. Tin, thlirna tukverh hrang hrang atanga thil thlir dan kawhhmuh chein thil tha ti tura chona leh thathona a pe ang che.


Bible

            Lehkhabu zawng zawng zinga tha ber chu Bible hi a ni. Mizotawnga Holy Bible kan nei hi kan vanneih zia i chhut ngai lo mai thei. Northeast hnam tam tak hian an la nei lo a ni. Tun thleng hian Bible hi kum tinin khawvela lehkhabu hralh tla ber a la ni reng a. A hmelma ten vawi tam tak tihral tum thin mahse tawng tam taka lehlin thar a la ni zel. Bible-ah hian miten nunna an la chhar a, beiseina eng an la hmu a, lawmna thlentu ber nihna a la hauh reng a ni.
            Bible ngaisang a, chhiar pawimawh zia kan inhrilh tam ang hu hian Bible chhiar hi kan taima lo hlawm tak zet a ni. KTP member zingah nitina chhiar peih kan awm meuh lo. Kei ngei pawh hi mahni han inpuang ta ila, ka chhiar tam zawk hi chu ‘chhiar’ nih duh vanga a thu ngaihtuah mumal lova chhiar liam a tam ngawt mai. In nih ve tho ka ring.
            Pathian ‘aw’ hriat kan duh chuan Bible kan belh chian a ngai. Kawng dang zawn buai a ngai lo, Bible chhiar hi Pathian Thu hriatna a ni mai. Pathian Thu chu a awm sa a ni.  Mizo Holy Bible hi nitin phek 5 tal chhiar la, kum 1-ah awlsam takin i chhiar chhuak thei ang. Hei hi kan nun chawmtu atan a tawk thawkhatah ngai ila. KTP member zawng zawng hian kum khata vawi khat tal chhiar chhuah hi i tum tawh ang u. Bible chhiar chhuah tum avanga Genesis atanga tan chat a, Thupuan thlenga a indawt dan zuia chhiar a ngai kher chuang lo. Kan chhiar hnu chhinchhiah zelin nitin Thuthlung Hlui bung 2, Thuthlung Thar bung 1 leh Sam & Thufingte bung 1 hi chhiar zel ta ila kan hlawkpui zawkin ka ring. Bible Reading Calendar tha tak tak pawh a awm tih hriat a tha.
Pathian Thu hi thatpui tham tura hriat kan tum tak tak a nih chuan chhiar liam tlang puat leh mai thin hi a tawk lo nasa. Rilru senga hun tha pea a zira i zir (study) tak tak a ngai ang. Chumi atana tihdan awlsam ber nia ka hriat chu Bible Chhiar ABCD hman hi a ni.

                                                        
Bible Chhiar ABCD

A.     A Title (A Thupui):  I Bible chhiar thuhlawm kha nangma irawm a chhuak ngei title (thupui) pe ang che. Bible-a thupui awmsa kha hman awih loh. Hei hi thil hote anga lang awlsam miah lo a ni. Nangmah ngeiin a thupui i pek theih chuan i thil chhiar kha a awmzia i man thawkhatah a ngaih theih ang.
B.      Best Verse (Belh chian tur chang tha ber): Tum khata i chhiar zawng zawngah khan nangmah hnehtu ber che chang kha thlang rawh.
C.      Challenge (Chona): I Bible chhiarah khan Kristian nuna cho thartu che engnge awm? Thui zawk kal tura turtu che a awm em? I la hriat ngai loh hriat thar i nei em?
D.     Difficulties (Dah mai mai loh tur thu harsa): Bible kan chhiar hian kan hre thiam vek lo. Khaw hming leh ram chung changah buaina, Hebrai leh Greek hriat thiam loh, a thuchah hriat thiam loh  leh pawm harsa te pawh a awm thei. Chung zawng zawng chu i buaipui zel chuan hmasawnna mai lo chu hmuaktu che a awm lovang.

Keimah ang i nih chuan Bible hi mahnia han chhiar mai ai chuan tanpuitu neia chhiar hi i
hlawkpui ve ngawt ang. Mizote kan vanneihna chu Pathian Thu lam lehkhabu thatpui tham kan nei ve hi a ni. Tunlaiah phei chuan Aizawl Theological College zirtirtu ho khuan lehkhabu tha tak tak an chhuah reng a nih khu. Hrilhfiahna bu chi hrang hrang leh Bible Dictionary te i belh chian peih chuan i inchhir ngai lovang.  Rev. Chuauthuama buatsaih Bible Dictionary, Bible Encyclopaedia, Rev. Lalfakzuala ziak Thuthlung Hlui Zirchianna tih te hi tunlai chhuak thar Bible hriatna min pui theitu thate zinga mi an ni.
Lehlin pangngai ai chuan Bible lehlin thar hi hriat thiam a awl zawk fe a, a hlui zawk i la ngaina a nih pawhin a thar zawk hi neih tum la a chawikang nasa ngawt ang che.  Pathian Thu hriat i tum a nih chuan Mizo Study Bible hi i kawl reng tur a ni. Study Bible-ah chuan hrilhfiahna, dictionary, thumal zawnawlna, thupui (topical), leh map leh chart, bakah a lehkhabu tin thuhmahruai a awm bawk. Tunlai KTP member tan chuan neih ngei ngei chi a ni.
            Saptawng i chhiar thei a nih phei chuan tha tak tak a tam lehzual. India rama an chhut  ve New Bible Dictionary leh New Bible Commentary hi a man ang manah chuan a tha ber a ni mai. Single Volume Commentary bawk New International Bible Commentary, conservative pachal F.F. Bruce-a hova an buatsaih hi sum senna tlak a ni tak zet. A scholarship a tunlai a, an Pathian Thu thluk dan a him bawk si. Study Bible zingah NIV Study Bible hi tha lawt lak pakhat a ni a, a chhuak thar ber ESV Study Bible-ah hian tunlai khawvel mamawh topic hrang hrang article a awm nual bakah, thiamna ruahtham loh tak tak hmang tangkaia siam a ni a NIV Study Bible pawh hi a la khum thei mai awm e. New Geneva Study Bible (Reformation Study Bible) tih hi Reformed Theology tuipui Presbyterian KTP tan chuan kawl ngei ngei chi a ni bawk. Study Bible zingah Indian Edition pawh awm tha tak tak The Open Bible tih leh Thomson Chain-Reference Bible tih a awm bawk. Pawisa i nei lo a nih pawhin i thawmhnaw hak lai kha hralh la, heng lehkhabu te hi lei dawn nia.


Kristian Lehkhabu
           
“ ‘Lalpa’ tih tel lehkhabu hi chu ka chhiar peih lo nghal,” mi pakhatin a tih ka hria. Kan inang lo khawp mai. ‘Lalpa’ tih tel lo hi chu ka chhiar peih tawh mang lo a ni. Mahse he pa ang hi kan nih fur ka ring. Kristian lehkhabu te hian min hip lo hlawm lutuk hi a manganthlak. Mi thianghlim kal hmasa ten thlarau nun an lo sawina zawng zawngte hlutzia hi hriain i ngaisang thar ang u.
Mizotawngin Kristian lehkhabu tha ber ber, rawngbawltu ropui ber berte ziak kan nei tam khawp mai. Tun thlenga Kristian lehkhabu tha bera chhal Kristian Vanram Kawng Zawh Thu tih John Bunyana ziak Mizotawng tha em em a Pastor Chuautera lehlin kha i chhiar tawh em? Kristian nun chu a fiah teh asin. Evangelist ropui Billy Grahama ziak copy maktaduai tam tak an hralh Pathian nena Inremna (Peace with God) leh ‘Thuhriltu Lalpa’ (Prince of Preachers) an tih Charles Spurgeona ziak Khawngaihna Hlir (All of Grace) tih te kha Mizotawngin Chhandamna ka zawn laiin  kei chuan ka chhiar daih tawh. Piantharna thu ziakna lehkhabu tha ber ber an la ni reng. Pathian Thu hriatna kawnga min hruai nasa bertua ka ngaih John Stott-a masterpiece Basic Christianity tih kha Mizotawngin a awm a, a copy erawh chu a vang hle tawh ang. I hmuh hlauh chuan i lo chhiar dawn nia. Chanchinbu pakhat editorin he lehkhabu hi laktawi a, chanchinbu-a chhuah a tum a; a pamtul thak. John Stott-a hian tawngkam chuangtlai a hmang lo hle a niang, “Paih lai tur ka hre lo,” a ti tawp.
Faith Promise ti chhuaka missionary tam tak chawmtu Pastor ropui Oswald J. Smith-a ziak Ram Ka Duh Ber Chu tih te The Challenge of Missions tih te kha zawng la, chhiar la, i nun a khawih nasa ngei ang le. Tunlai Kristian writer tha ber pakhata ngaih loh theih loh Philip Yancey-a larpui Where is God when it Hurts tih kha kan tawngin a awm tawh a, a lawmawm ngei mai. America rama Pastor ropui bera an ngaih mek Rick Warren-an hmanni lawka a ziak The Purpose-Driven Life, New York Times Bestseller list-a khawvel lehkhabute pawh luahlan vek tu, copy maktaduai tam tak hralh chhuah tawh chu, Zotawng ngeia chhiar theihin a awm asin. Tawngtaina hlut zia, pawimawh zia leh ropui zia hriat chian nan Wesley L. Duewella ziak Tawngtainain  Khawvel Dek Rawh tih i chhiar zawh hunah chuan i tawngtaina ki a dang zar ang le.
Mizopa kutchhuak ngei rinna kawnga min kaihruaitu tha, lehkhabu rotling tak tak hi a awm nual mai. Rev. Lalsawma Rom Hrilhfiahna leh Rev. Vanlalzuata I Inah Hawng Rawh[9] tih te kha tha tawp (classic) an tling a, Rev. Thansiama ziak Ka Lenna Ram tih pawh kha amah rawngbawltu thu leh hla thiam, mite hmuh phak loh hmu pha thintu a nih avangin chhiar a manhla hle bawk. Kohhran zia leh hruaina kawnga a aia tha ziaka la awm lo Kohhran Enkawl Dan tih Rev. Saiaithanga ziak kha chhiar la i hlawk dawn mang e. Ani ziak tho Krista Tana Pasalthate tih kha sap missionary ropuite chanchin a ni a, tam takin an hlawkpui tawh a ni. Pathian Thu tluan tling (Systematic Theology) taka chhuina kan Calvinist Pastor ropui Rev. Liangkhaia ziak Pathian Thu Tluantling tih kha chhiar ngei chi a ni bawk. Kha lehkhabu kha Mizoramah an chhuah duh lo va, heta EFCI hian an chhuah ta daih a ni an ti.
Rawngbawltu kal hmasate chanchin hian min cho a, min tichak thei hle tih kan hria. Rev. Saiaithanga chanchin Saiaithanga tih bu kha i hlawkpui hlein ka ring a, Manipurah pawh rawn chetla nasa missionary rilru pu tak Rev. Robuangan ama chanchin leh rawngbawlna a ziak Ka Khualzin Kawng tih pawh kha chhiar manhla tak chu a ni ngei ang. Rev. Zairema kutchhuakte hi a puitling viau hlawm a, Mizotawng thiam chung chuang a ni bawk nen thalai changkangte chuan belhchian ngei ngei chi a ni. Tunlai hian an chhuah thar leh hlawm. Kristianna leh Tunlai Khawvel tih ziaktu bik awm lova mi tam takin an thawh khawm kha tunlai khawvela KTP member rinawm chuan hmaih chi a ni lo bawk ang.
Mi Biru Entawntlakte tih Rev. Chuauthuama lar tanna kha Central KTP Inkhawmpuia Character Study a neihpuinaa a sawi behchhana siam a ni a, tha tak a ni. Ani hian lehkhabu a ziak hnem a tuna a ziak hnuhnung berte zinga mi Kraws Chhuanawm tih hi chhiar ngei chi a ni bawk. A kut chhuak kan hriat tam zawk hi chu Upa Dr. P.C. Biaksiama nena an inhnialna vel a tam lutuk a, hriatna chu tizau mah se thlarau nun a chawm ber lo mai thei. Anni pahnih hi Mizo Kristian writer hriat hlawh berte an ni a, lehkhabu pawh an hralh tam dun berin ka ring. Ngaihdan chintawk erawh chu neih a tha. Upa Dr. P.C. Biaksiama hi uchuak taka inla evangelical, mahni tanna chauh evangelical bika ngai a ni deuh a, a thu tuipui tam tak hi evangelical theologian leh hruaitu tam takin an tuipui lem loh a ni. Rev. Chuauthuama erawh hi chu inlak academic (zirna tluantling) luat avanga Bible a thlir danah liberal rawng kai deuh a ni bawk.
Mizoten Kristian author bulfuk tak kan ngah lo em em a. Mahni sermon siamthaa lehkhabu chhuah ta te an ni tlangpui. Chutiang a nih loh leh Kohhranin a chhuahte an ni leh bawk. Chuvangin thlarau nun chawm tur chhiar tur awm tlangpui chu hun bi neia chhuak Kristian Thalai, Kristian Tlangau, Didakhe, Christian Outlook, The Revival, Gospel Puangtu, Makedonia tih ang vel hi a ni mai. KTP kan nih angin Kristian Thalai hi lak theuh tum ila; Christian Outlook hi hralh tam tuma mipui duh dan zawnga chhuah a nih thin avangin tlema fimkhur deuh chu ngai mah se, thu puitling tak tak an chhuah fo.
Tuithaphai atang pawh hian lehkhabu tha tak tak a chhuak nual tawh tih kan hria em? Rev. Laltluanga, Aigupta atanga Kanan; Rev. B.Lalhnuna, Zirtir Sawm leh Pahnihte Chanchin; Rev. C.S. Thanga, Manipur Synod Chanchin; Upa Lalchhawnzova, Manipur Rama Chanchintha Luh Dan, Rev. R. Lalnunmawia, Rongmei Naga Sakhua leh Hnam Dan;  Ralkapzauva, Khaw Thianghlim Jerusalem Thar Panna Kawng; T/Upa L.K. Kapa, Biblea Thu Pawimawh Thlankhawm; Rev. Zatanga, Buaina Kara Eng Ropui te an ni.  Kan zinga mite ngei ziak a nih vang hrim hrim pawh hian chhiar an phu mai bakah thu ngaihnawm leh kan hlawkpui tur tak tak a inphum teuh mai.
Lehkhabu chhiarah chuan Saptawng chhiar thei an vannei zual hle. Christianity Today Magazine-in tun kum 100 liam ta chhunga   lehkhabu tha bera an thlan chu Mere Christianity tih a ni a, chhiar ve ngei chi a ni. A ziaktu C.S. Lewis-a chu Oxford University-a English Literature Professor a ni daih. Pathian ring lo (atheist) a ni a, a pianthar hnuah Kristian lehkhabu ropui tak tak a ziak ta a ni. A pianthar testimony-ah chuan “England ram zawng zawnga pian thar hreh ber ka ni ang,” a ti hial. A rilru finna-in a chhut a chhut a; Pathian chu awm ngei leh Isua chu Pathian Fapa ngei a nih ring lo thei lova inngaiin, “Pathian Ramah hian hreh chung chungin ka lut a ni,” a ti hmiah mai. Atheist (Pathian ring lo) nih a la duh a, mahse a finna leh thiamnain a phal tawh ngang lo a ni. Ani hi ‘the most quoted Christian author’ an lo ti. A kutchhuak pakhat mah Mizotawnga a awm lo hi chu a pawi a ni. A pahnihna lehkhabu tha em em German pachal Dietrich Bonhoeffer-a; Adolf Hitlera dodal a, tihhlum tuma phiarru a, man chhuah a nih hnua martar ta thak; “Isuan amah zui tura min koh hian thih chilh turin min ko a ni,” titu ziak The Cost of Discipleship tih hi a ni. Tunlai Kristian tan phei chuan he lehkhabu hi ‘tha hlawm’ ka ti ringawt mai.
Sawi tur a tam em avangin keimah min hneh zual biktute sawi ta ngawt ila. Mimal thlan bikah chuan  English Pastor, Evangelical leader ropui John Stott-a hi ka tana Pathianin a lo ruat niin ka hre hial thin. Pathian thu hriatnaah hian min tanpui nasa em em a. A style hi a simple-a, a tunlai a, a biblical a, a pastoral hle bawk. A thuziak ka chhiar hian ka kang awk awk thin niin ka hre ber. Ka sawi tawh Basic Christianity te, Christian Mission in the Modern World, Understanding the Bible, I Believe in Preaching, The Contemporary Christian, The Cross of Christ te hi min hneh em emtu an ni vek. Liberal theologian David L. Edwardsa nena an indebatena bu Essentials phei kha chu theology ka man tan vena bu a ni. A lehkhabua tha ka tih ber erawh chu Christ the Controversialist tih hi a ni. He lehkhabuah hian Kristianna der leh tak,Thlarau nun dik tak, kan zawn tur chu fiah theih patawpin a tar chhuakin ka hria. Kei zawng Pathian Thuah chuan John Stotta sikula lut a pass chhuak rih lo ka ni ber e.
Presbyterian mi leh sa ni si lo Presbyterian thurin pawm Calvinist dik tak; khawvel evangelical theologian zah hlawh ber tih theih hial J.I. Packera hi tuipui tham a ni bawk a. A lehkhabu Knowing God chauh pawh hi ziak se khawvelah hian a hming a dai tawh kher lovang. Theology ril si, nun pangngai atana pawimawh si, tawi kim siin a ziak a ni ber mai. Evangelical Theology atan hian Packera hi a thawhhlawk ber pawl a ni. Tuna ka neih The J.I. Packer Collection; a article ziak tha leh pawimawh zual lawrkhawm, aia duh thil ka nei tlem khawp mai. Rediscovering Holiness, Evangelism and the Sovereignty of God, Fundamentalism and the Word of God, God Has Spoken, Keep in Step with the Spirit tih te hi Calvinist thalai tan hmaih chi a ni lo. Among God’s Giant tih bua a thuhmahruai a ziak phei chu Pathian khawngaihna ‘ruatlawk theology’ sawi fiahna tha bera ngaih a ni hial ang.
Reformed Theology (Calvinism)-a min hmintu zawk erawh chu American Presbyterian pachal R.C. Sproul a ni. A lehkhabu ung khek khawk The Heart of Reformed Theology tih chu Calvinist lem lo takin ka chhiar tan a, a phek tawp ber ka thlen meuh chuan dam chhunga Calvinism buaipuia tan tlat tur ka ni der tawh. Ani ziak tho The Holiness of God, Defending the Faith, One Holy Passion, Pleasing God, Surprised by Suffering tih te hi India ramah lar em em lo mah se USA-ah chuan a lar viau a ni awm e. JI Packera nen an thian dun hian ‘Reformed Mafia’ tih an hlawh hial. Evangelical huang chhunga ‘reformed theology’ tilartu ber an ni, a tih theih ang.
India rama kut chhuak hmuh tur tam berte zinga mi chu John MacArthur Jr. hi a ni. California-a Grace Community Church Pastor ropui tak a ni a. A style ve thung chu Bible chang tin fiah taka hrilhfiah hi a ni tawp mai.[10] Thilmak leh Tihdamna rawngbawlna lam chungchang a ziahna Charismatic Chaos tih kha hetiang lam fumfe taka thlir dan min neih tirtu a ni a. “Isua hi Lal atan ni kher lo, Chhandamtu atan chauha pawmin Chhandam kan ni thei em?” tih debatenaa a ziak The Gospel According to Jesus tih hi tun thlenga ka khal tawp theih loh lehkhabu a ni. MacArthura hi chu a taima chung chuang a, Bible hi a ngaisang bawk a, kutchhuak a ngah a. A lehkhabute hi chhiar manhla tak a ni thin.
Ka hlawkpui berte zinga mi chu India mi Ravi Zacharias hi a ni. Ani hi chu Evangelist a ni a, khawvel University leh hmun hrang hrang a Krista Chhandamna Chanchintha hril a, khawvel finna debate thintu a ni a. A thuziak aimahin a sermon a ngaihnawm. A lehkhabu hmasa ber A Shattered Visage, Pathian awm ringlote dinhmun sawi fiaha a khen thlakna kha vawi hnih ka chhiar chhuah chu ka la hre chiang hle a; ama ziak bawk Deliver Us from Evil tih ka ka tuipui leh em em bawk. Khawvel Universitya liberal ber pawl Harvard Universitya a thusawi behchhana ziak Can Man Live Without God khan Gold Medal a dawng hial a; a lehkhabu dang Cries of the Heart, Jesus Among Other Gods, Walking from East to West, The Grand Weaver tih te pawh a tha hlawm viau a ni.
Kan sawi vek seng lova. Heta kan han sawi hi chu mipui tlanglawn hriat thiam theiha ziak thin (popular writer) ho an ni tlangpui a. Theologian ngan tak tak leh academic work tak tak ho kan sawi hman lovah ngai ila. Popular writer an tih zinga mi Charles Colson, Charles Swindoll, James Montgomery Boice, Max Lucado, Elisabeth Eliot te hi kan sawi takte ai mah maha ropui an ni hial awm e.
Philip Yancey erawh hi chu han sawi leh hram ila. Professor, Theologian , Pastor, Evangelist, Missionary a ni lo vek a. A lehkhabu ziak te pawh a chunga mi ho ang style hian a ziak ve lem lo. Nunphung pangngai atangin a ziah duh chu a bitum mai a. Thu thiam leh ringtu tha a nih avangin Pathian Thu dik takah a lut thin. Mi nawlpui tana Kristian lehkhabu ziaktu ropui ber nihna hi a hauh theih titih mai ka la ring. Journalist a nih avangin tawng bungrua a ngah a, a hriatna a tha a, a tunlai a, a thu vuak thlak a fingin a tak thei em em thung si. A lehkhabu zawng zawng hi rotling an ni maiin ka hria. Natna leh tuarna chungchang Where is God when it Hurts? tih kha a lar viau a, kei chuan khami chhunzawmna atana a ziak Disappointment with God tih ka duh zawk mah. The Jesus I Never Knew, What is so Amazing about Grace? Reaching for the Invisible God, Church: Why Bother? Rumours of Another World, The Bible Jesus Read, Fearfully and Wonderfully Made, The Gift of Pain tih te zinga pakhat tal hi Saptawng chhiar thiam si a, ila chhiar lo a nih chuan “I a,” ka ti dawn che nge, “I chan hnem,” ka ti dawn ka hre ta lo.


Rilru hmang Kristian nih a tul

            Pathian Thu chhut nana ngaihtuahna han hmang nasa deuh a, thil han chik deuh hi  Thlarau Thianghlim nena inkalhah mi tam takin an ngai thin. Setana bumna lian tak niin ka hria. Kan rilru hi Pathian min pek a ni a, hmang tura tih kan ni. Kan khawtlang nun, kan rawngbawl dan, zirtirna thar lo lut, mi thenkhat Pathian Thu chai dan leh rawngbawl dan, etc., - heng zawng zawng hi kan rilru hmanga kan enfiah thin a ngai a ni. Kan mihring chhutnain Bible a kalh erawh chuan Bible thu chu pawm zawk tur a ni thung. Pathian duh dan hre zel tur erawh chuan Pathian min pek ngei ngaihtuahna thiang hman hi a ‘thlarau’ em em a ni.
Inbuatsaihna tha pawh nei lova sermon han hlap nghek theih te hi a ‘thlarau’ deuhah kan ngai chawk thin. Inlarna han hmu uar uar phei chu Kristian nun leh rawngbawlnaah hian chang sanga ngai an tam a ni. Nitina Kraws pu lem si lova thlarau nun sang tak neih kan tum thin hi Isua zirtirna kalh a ni lo maw? Thenkhat chuan miten harsa taka hun leh tha baka mahni sum leh pai hial senga Bible ngaisanga an zir chhuah te hi ‘tisa thil, mihring tumna,’ an la tihsak thei nia! Bible chuan, “Ngaihtuahna nei hlei lo sakawr emaw, sabengtung emaw angin awm suh,” (Sam 32:9) a ti tawl mai a ni. LALPA chuan Israel mite chu, “Hawh teh u i ngaihtuah tlang teh ang u!” tiin a sawm lawm lawm bawk a. Pathian min pek ngaihtuahna hi hmang tha peih lova ramsa anga tal vel mai mai kan tum a nih chuan Pathianin Joba a beihna hi i ngaithla leh ang u hmiang: “Mipa takin i puan veng la, Thu ka zawt ang chia, mi hrilh ang che,” (Joba 38:3).
Kum zabi liam ta intan tirh lai vel liberal boruakin Kristian sakhua a beih nasat lai huna Rinna humhimtu mihrang  James Orr-a thukhawchang hian khaikhawm tawh mai ila a chiang ber awm e:
          Khawvelah hian zirna dah sang ber sakhua hi thlang ta ila, Isua Krista sakhua
          hi  a ni ang. Hnam mawl ho sakhuaah chuan thurin (doctrine) a tlem a, serh leh
          sang a tam thin. Hei tak hi Kristianna sakhua  danglamna a ni – thurin (doctrine)
          a pawimawh em em hi.  Kristian sakhua chuan zirtirna mumal tak a nei a; thutak
          nih a hauh a; hriatnaah a innghat  a ni;…. Kohhran chanchin zawng zawng kan
          thlir chuan ngaihtuahna fim leh thahnemngai taka chhutna awm lo sakhua chu a
          lo chau a, a mawl a, a hrisel lo thin; sakhaw zirtirna pawn lama rilru hman vak
          vakna erawh chuan Pathian tello suangtuahna a hring thung a ni.[11]

            Pathian hi Pathian anga ka be tak tak dawn a nih chuan kan rilru a pawimawh tih Johana 4:24-ah kan hmu: “Pathian chu thlarau a ni a, amah chibai buktuten thlarau leh thutakin chibai an buk tur a ni,” (LT). Tin, Luka 10:27-ah Pathian kan hmangaih dan tur a lang bawk: “Lalpa i Pathian chu i thinlung zawng zawngin, i thlarau zawng zawngin, i chakna zawng zawngin , i rilru zawng zawngin i hmangaih tur  a ni.” Pathianin amah biaknan thlarau chauh ni lovin ‘thutak’a biak pawh a phut a; thinlung, thlarau, chakna zawng zawng mai bakah i ‘rilru’ zawng zawnga i hmangaih hi kan Lalpa Isuan ‘thupek ropui ber’ a tih kha a ni e.
            Rilru hmang Kristian i nih dawn chuan lehkhabu i ngainat a ngai. Lehkhabu chuan hriatna a pe dawn che a, finna a chhawp dawn che. Chu chu chhiar a, i ngaihtuahna hmanga i lo chhut thin a tul dawn a. Thil awlsam a ni lo. Thil tam tak chan huamin mahni inthununa nena i beih a ngai ang. Mahse, thlarau leh taksaah i sawtpui dawn tih chu tu hnial rual lohva chiang sa a ni.
            Lehkha ziak dang pawh an tangkai tho laiin lehkhabu tling ngei hi a hlu zual. Newspaper chuan thial chip thathum hman lovin thu thar a chhuah zung zung a, kartin leh thlakip chhuak magazine te chuan thial chip hman deuh mahse an pai tawih hman lo. Kawm nei ngeia uluk taka chhuah lehkhabu-a chuang thu te chu pai tawih tawh hnu, hnawl ngaite hnawla paih ngaite paih zawh tawh hnua kan thatpui tur chakna vitamin min pe chhuak thei thu an ni. Chu chaw ngei chu tuiti takin ei thin ang che.


Tlangkawmna

            I thil chhiarte khan muang changin i ngaihtuahna a siam a, a tawpah chuan a hneh thin che a ni. I hriat loh hlanin a lo thlak danglam daih ang che. Sap thufing chuan, “You are what you eat,” a ti. Lehkhabu tha i chhiar fo chuan puitlinna kawngah i kal zel tihna a ni a; milarte chanchin leh inbawlna thu ho mai mai leh thawnthu phuahchawp thianghlim lo tak tak  baka Kristian thlirna atanga thil thlir lem lote ziak i chhiar fo chuan hneh hun che an la nei ang a, i rilru puthmang a Kristian lo thuai ang. Bible bela Pathian zawngtu thlarau mite thu leh hla i ngainat tlat chuan i bo ngai lovang.
            Ringtu thenkhat chu maimawm ang an ni. Inzir lem lovin anmahni puak chhuak  mawi takin an zam chhuak  reng mai a, mahse a tlo ngai lo. Thenkhat thung chu fanghmir ang an ni a. Chaw an hmuh zawng zawng an la khawm a, anmahni vekin a hnu lamah an ei leh thin. Kristianten kan an tur ber chu khuai hi a ni. Pangpar mawi tak takte zu lawr khawmin khawizu thlum tak an siam chhuak thin a ni. KTP member ten khawizu thlum tak kan tan leh midangte tana kan siam theihna tur chu LEHKHABU THA CHHIAR a ni e.  


                                                                                                                                                                                      

                                                                                   ***** RE 071010 *****                  


[1] Laltluangliana Khiangte, “Lehkhabu Hlutna,” Ainawn (Aizawl: CTBEB Publication, 2008), 54.
[2] “A set of pages that have been fastened together inside a cover to be read or written in” (Cambridge). “A written or printed work consisting of pages fastened together along one side and bound in covers” (Oxford)
[3] Laltluangliana Khiangte, ibid., 55.
[4] L. Keivom, Pherzawl Titi (Aizawl: MCL Publications, 1996), 59.
[5] “Pen chu ngunhnam aiin a chak zawk e.”
[6] My Struggle
[7] Book or Scroll.
[8] Gerry Davey, “Literature in Missions and Church Development,” in Global Passion edited by David Greenlee (Secunderabad: OM Books, 2004), 144.
[9] Puitling Suday School zirlai atana siam lianin Kristian Chhungkua tiha zir a ni.
[10] Unleashing God’s Word, One verse at a time.
[11] James Orr, The Christian View of God and the World, quoted by John Stott, Your Mind Matters (Madras: UESI, 1990), 16,17.

Comments

  1. Lehkhabu Tha berah chuan mihringte inngeih lova min siam nasa bertu a nih ka ring. Mizoram chhungah ringawt pawh hian.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Remna len tir tura lo kal a ni lo alawm....A awmzia chu - mihring sualna leh chak lohna hian Pathian Thu tak hi a hnawl thin a

      Delete
  2. i article hi ka chhiar nasa hle mai, ziak zel teh, tha ka ti hle

    ReplyDelete
  3. I lehkha ziak fuihnaa khat tlat hian min van ti lawm tak em! Ka van lawm ve. Lalpan a ziaktu hi malsawm rawh se.

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Engtinnge Kristian Nun Nghet kan neih theih ang le?

CHANCHIN THA NIHNA TAK

ISUAA DAMNA