𝐌𝐈𝐙𝐎𝐓𝐄 𝐓𝐇𝐋𝐀𝐑𝐀𝐔 𝐍𝐔𝐍 𝐊𝐀𝐋 𝐒𝐔𝐀𝐋

Mizo Kristianna hi kum 100 chuang awrh chauha upa a ni chung hian zirtirna danglam tak tak a lo chhuak a, min tibuai deuh rap rap reng mai a ni. Phurpui pawl kan lo awm reng bawk. Heti em ema Mizote kan ‘thlarau’ leh Kohhran zirtirna ziding pangngai kalsan kan hreh lo thin hi thil mak tak a ni. Kan hnam rilru puthmang ve hrim hrim emaw tih mai theih a ni. Pawl chhuak em kan nih loh pawhin ‘thlarau’ ramah hi chuan zalenna mak tak awm tur leh chutiang hmua inngai ngaihsan biknate hi kan nei fer furin a hriat a ni. Thlarau nuna thiltih vawrh chhuah tum dan hrang hrang lo awm tawhte han en lawr zawk teh ang.

𝐓𝐥𝐢𝐫𝐚 𝐳𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐧𝐚

Thiltih piah lam thlarau nun zirtirtu hmasa ber chu Tlira (1876-1952) a ni. Ani hian zuitu engemaw zah a nei hial. A zirtirnaah chuan mihring zinga sualna lo awm thin – inngaih leh rukruk te, zu ruih leh zu hmun hlimna te, sualna chi dang zawng zawng pawh hi, sual chu a ni ngei; mahse heng hian chhandamna a khawih pawi phak lo. Chhandamna khawih pawi phak chu, rin lohna leh rinhlelhna hi a ni e, tiin a zirtir. Ho nei khawpa hnuhma nei thei zingah rinna leh thiltih kalkawpzia hnawltu leh zirtirtu hmasa ber a ni awm e. Thlarau nun atangin taksaa nunphung pangngai thil a hnawl chiang hle. Zirna huang chhunga ‘antinomianism’ an tih, mihring thiltih hnawl fithlakna a ni ber mai.

𝐓𝐡𝐢𝐚𝐧𝐠𝐳𝐚𝐮 𝐳𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐧𝐚

Thiangzau an tih thin ho erawh kha chuan mimal hmu chhuaktu an nei lo va. Hlim harhna kara Setana rawn inrawlhna chiang tak pakhat a ni awm e. Mizoram harhna chuan hmun tam takah ‘hlimsang’ a rawn hring a. Chu hlimna chu an chan thuk (sang) deuh deuh avang chuan an thu lak dan pawh a zau ve tial tial a. Pathian hmangaihna thuk leh zau tak pawh chu hre fiah chho zelin an inhria a. A tawpah phei chuan engkim hi thianghlim vek leh sual tel lo, Pathian ropuina tur ni veka ngaihna an lo nei ta a ni.

Rin lohna thinlung leh Pathianin tih tur a hrilh ni ngeia an hriat tih loh chauh ‘sual’-ah an ngai a. Zu hmun hlimna leh mipat-hmeichhiat lamah pawh miin suala a ngaih loh a, thiam loh inchantirna reng a neih loh chuan a thianghlim lohna a awm lo ve, an ti mai a ni. ‘Rin lohna’ sual nia an hriat hi an rilrua thil lo lang, Pathian thu a nih rinhlelhna hi a ni awm e. Anmahni ngaihdan pawn lam tehna Bible emaw, Kohhran inkaihhruaina emaw, khawtlang dan emaw hi an hnawl thak niin a lang. Mahni chakna leh hriatna ang anga khawsaka, pawn lam dan laka zalenna zawn an duh a ni ber awm e.

𝐊𝐡𝐮𝐚𝐧𝐠𝐭𝐮𝐚𝐡𝐚/𝐂𝐡𝐚𝐧𝐚/𝐙𝐢𝐨𝐧𝐚 𝐏𝐚𝐰𝐥 𝐳𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐧𝐚

Kum 1935 harhnaah khan ze mak tak tak a tel ta tlat a, Khuangtuaha pawh hian chu chu chang vein hlim sang kal thui ber berte zinga mi a ni ta. Ani ngaihdan chuan inngaihna sual chu, Tlira Pawl sawi dan anga thlarau lam nun khawih pawi phak lo, ni mai lovin, thlarau lam thil a ni zawk a. Thlarau an ngaisang a, mihring taksa thil hi chu, Thlarau lam dinhmun entirna atana pawimawh niin an hria. Inngaihna sual nawmna thlengin hmangaihna entir nan an hmang a; chuvang chuan an thiangzau ta em em mai a. Mipat-hmeichhiatna lam thil bakah, Kohhran thil serh leh sang hnawla, pipu tih dan zuiin, zu leh sa nen lam, ‘thlarau lam thil’ chu an chen ta a. ‘Sawn thianghlim’ te pawh an lo awm thei ta hial a ni.

Khuangtuaha/Chana/Ziona (inthlah chhawng zel an ni) pawl hian Vanram te, Kum sang lalram, zalenna famkim tih te an buaipui a, an zirtirna thupui ber pawh ‘Ram Thar Luah’ tih te ‘Hun Thar’ tih te a ni. Amaherawhchu, chutiang thil chu hun leh hmun danga lo thleng tur ni chuang lovin, thlarau nun, tuna kan chan mek hi niah an ngai hmiah. Isua lo kal lehna pawh an ring lem lo. An hmingthanna ber chu ‘khurbing’ a ni a, anni chu kum sang ram nun, hun tharah an ngai. Thiltih piah lam thlarau nun an chen a ni ber. An hlaah pawh ti hian an ti;

Chutah zet chuan e vulmawi kan lawmna a sang tawh ang,

Kan in-kis ner ner mai dawn zu nia maw le!

Ka sawi thei lo ka hril thiam lo,

Van nun thar kan tem ta a, lei ram nawmna hian,

A sawi thei lo ve, Beram No lalna ram thar dan a ni.

𝐕𝐚𝐧 𝐌𝐢

Van Mi kan tih kaihruaitu ber chu Zathangvunga a ni. Mizorama piang leh sei lian ni mah se Kawnpui khua, Manipurah a cheng thin a. A hote hi tih tham an awm tawh lo. A lar lai chuan Mizoram, Meghalaya leh Manipurah hriat hlawh tak a ni a. A zirtirna pawh danglam tak, “Isua ka ni, Pathian ka ni, Van mi kan ni” tih te hi a ni. Zathangvunga hian a pianthar tawh hnuah mihring hlui thihna leh a thara nun chu chhar tain a inhria a. Isuaah chuan mihring nihna chu a bo vek a, Isua nihna chu a nihna ni zo ta vekin a hre ta a ni. Krista nihna chu tawmpui mai ni lovin, “Isua ka ni’, ‘Pathian ka ni’ tiin a kal sualpui ta a ni. Isua nih ang tawmpuitute an nih avangin, Chawlhni Ropui Isuaa chawl tawhte an ni a. Isua chu Thianghlim famkim a nih avangin, Amaha awm ringtute chu thianghlim famkim an ni ta mai a ni…chung mi thianghlimte chu, Isuaah tih theih loh reng a awm loh avangin “Kan sual thei tawh lo va, thianghlim famkim kan ni tawh, Isua nihna zawng zawng chu kan nihna a ni vek a ni,” an ti. Sual theih tawh loh dan theology zawngin ‘thiltih’ an sawi bo leh ta kan ti thei ang.

𝐋𝐚𝐥𝐜𝐡𝐡𝐮𝐧𝐠𝐤𝐮𝐚 𝐳𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐧𝐚

Lalchhungkua hi 1978-a Mizoram Evangelical Association tia din tan, 1985-ah Lalchhungkua lo ni ta a ni a. An hotupa ber chu Rorelliana, Mizoram Biate khaw chhuak a ni. An pawl hi Lalchhungkua tih leh Lalhnam tihin an inthen daih tawh nghe nghe a. Lalchhungkuate khan Sapram Unity kohhran nen an inhriat pawh tak avangin Lalchhungkua-Unity an ni ta bawk. Lalchhungkua-Unity hi Trinity ring lo an ni a. Theology mak tak nei mah se, Isua Krista hming an la chhal ve avang hian Kristian chu an la ni ve hram awm e. Nunna Lalhnam erawh hi chuan Isua Krista pawh an malmak ta thak a, Kristian tih theih pawh an ni ve ta lo. Mizo sakhua hluiah an let a ni deuh ber awm e.

Lalchhungkua-Unity pawhin Chhandamna huang chhungah thiltih hi an hnawl chhuak chiang khawp mai. An thurin bu Dogma Hrilhfiahnachuan,“Mihring tisa taksa hian chatuana nung reng tur thlarau (spirit) hi a pianpui lo va, nimahsela, naute chu nu chhula a insiam atang tawh rengin thlarau (spirit) chu pek a ni a. Chu thlarau Pathian atanga chhuak chu, kawng engkima Pathian anpui a nih avangin, sual pawh sual thei lo leh, mihring thiltih leh nun danin a khawih danglam ve theih loh chu a ni. Chutiang chu a nih avangin, mihring thil tha tih emaw thil sual tih vang mai maia van rama kal tur emaw, hremhmuna tla tur anga ngaih chi a ni lo. A nihna takah chuan, tlan pawh ngai lo leh chhandam pawh ngai ve lo chu a ni zawk a ni. Tlan ngai leh chhandam ngai chu kan lei nun (soul) chu a ni a, chumi chu tlan leh chhandam tur chuan, Lal Isua kha a lo kal a ni reng a ni.

Hetianga an inzirtir avang hian ‘mi zawng zawng’ chhandam an ni ang, tih te chu an tan chiang sa a ni. Nunna Lalchhungkuate phei chuan, “Mihringin thlarau kan nei lo va, keimahnia thlarau awm hi Pathian a ni. Chatuan ata mi nung kan ni a, chhandam ngai ve lo leh tlan pawh ngai chuang lo, pian tirh atanga sualna nei lo kan ni,” an ti tawp mai. Mihring thiltih that emaw sual emaw hian thlarau nun a khawih pawi pha ngang lo a ni.

𝐓𝐌𝐄𝐅 𝐳𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐧𝐚

Tunhma deuha mi tam tak tibuaitu lar ber chu Truth Mission Evangelical Fellowship (TMEF) hi an ni a. An zirtirnaah chuan, mihring tluknaah pawnglâk leh bum a nih avangin mihringin sualah mawh a phur lova, chhandamnaah pawh khawngaihna a nih avangin mawh a phur chuang lo. Sual chu Setana hnathawh, Chhandamna chu Pathian khawngaihna a ni tawp mai. Khawngaihna a nih avangin thiltih a tel ve lo a ni. Rinna pawh mihringin Isua a va rinna ni lovin (ring thei kan ni lo a), Isua Krista rinna zawk a ni a. Chu rinna Isuaa awm, Isua rinna, Isua ta chu khawngaihna changtute hnenah chuan a thlawnin pek a ni ta a. Rinna chuan misual nunah a rawn thawk mai dawn a ni, an ti.

Hetiang a nih avang hian thiltih pawimawha chung changah uar lutuk leh sawi sual an nei fo a. Sual doa tan lak te, sual kalsan te, Kraws pu-a Isua hnungzuite hi ‘Isuan ama rinna a pek’ te tan chuan harsa lo taka awm mai tawh turah an ngai a. Simna hi Thuthlung Hlui hun atan chauh a nih avangin sual sim tura inhrilh te pawh an hnawl hial thin a ni. Thuthlung Tharah chuan Isuan min ‘simsakna’ kha rin mai tur a ni, an ti.

Tun hma deuh phei kha chuan mihring nihnaah hian taksa, rilru leh thlarau an then hrang a; thlarau chhandamna chu Pathian hnathawh a nih avangin danglam thei tawh lo, Krista a thuhruk a ni tawh a, kan taksa sualin a tibuai thei tawh lo, an ti hial a ni. Ringtu a lo sual pawhin a titu sual ni lovin, ‘amaha awm sualin’ a tih angah an ngai hmiah a ni awm e. Tunah erawh chuan heti zawnga uchuak taka sawi hi an kalsan ve tawh a ni mai thei. Thlarau nunah thiltih paih chhuah duhna lian tak a lang ruak mai. Hei hi mi tam takin an tuipui chhan pawh niin a hriat. Mahse, zirtirna tluantling lo tak a nihzia a lang zel a ni.

𝐄𝐧𝐠𝐯𝐚𝐧𝐠𝐢𝐧 𝐧𝐠𝐞 𝐊𝐫𝐢𝐬𝐭𝐢𝐚𝐧 𝐧𝐮𝐧𝐚𝐡 ‘𝐭𝐡𝐢𝐥𝐭𝐢𝐡’ 𝐡𝐢 𝐡𝐧𝐚𝐰𝐤 𝐤𝐚𝐧 𝐭𝐢𝐡 𝐞𝐦 𝐞𝐦 𝐥𝐞?

Zep thu cheng suh. Thlarau nun kan hriat thiam danah hian thiltih hi Mizoten hnawk kan ti hle a ni. Duh dan ang anga nuna thlarau mi nih leh Vanram kai tho kan chakna hi a reh thei lo. Kan sawite bakah hian thenkhat chuan ‘Chhandamna bo thei lo’ tih changchawiin Vanram inkaitir phet kan tum thin a ni. A then phei chuan kan Thlarau chan sanna ram atanga sawifiah kan tum ngial a. Pathian hriattir bik leh Pathian inpuanna dawng ta bik tein kan insawi thin. Awih tawk an lo awm lehzel hi a pawi a. Kristian sakhaw zirtirna dik tak zir chiang turin tan la ila, kan duhzawng leh pawm thiam zawng chauh zawng lovin Pathian duhzawng zawng ta zawk ila kan ziaawm deuh tur.

*****