🅸🆂🆄🅰 🅲🅷🅰🆄🅷

“Hnam tinin Pathian kan nei ṭheuhva, kan hriat thiam dan leh pawm thiam danin kan hmu ṭheuh alawm. Kristian hi kan dik ber chuang lo vang. Sakhaw dang bia pawh an ṭha tho…,” i ti rilru fo a lo nih chuan ‘I ti mah mah lo ang maw?’ tih bawk hi ka zawh let tur che a ni ang. A nia lawm, culture tin hian hmuh dan leh pawm dan kan nei ṭheuh. Amaherawhchu, kan pawm dan a inchen lo hle. Kan thurin danglam hlawm zia chu han sawi mai sen pawh a ni lo. Buddha khan Pathian awm leh awm loh pawh a zirtir lo va. Hindu rinnaah chuan a tawpkhawk (Ultimate Reality) chu ze nei lo, hriatna nei lo, duh dan pawh nei lo (Impersonal Brahman) a ni.

Muslim te chuan, “Zawlnei Muhammada khan thilmak (miracle) engmah a ti lem lo, Quran a ziak kha thilmak a tling tawk a, a dang a mamawh belh lo,” an ti tlat a. Chuvangin, Pathianin Arabic ṭawnga a pek chu Arabic ṭawng ngeia zir tur leh hriat tur a ni tiin nghet takin an ring. Sankara, Hindu sakhua zirtirtu pawimawh tak chuan, “Brahmin (Hindu hnam sang) a piang i nih loh chuan Vedas (Hindu sakhaw lehkhabu) hi i hrilhfiah thei lo vang,” a lo ti ve thung. Muslim pachal leh Brahmin Arabic ṭawng chhete pawh thiam lote chu engtin nge Pathian pakhat bia an nih theih ang le? Muslim pathian dik taka betu ni tur chuan Arabic thiam a ngai a. Hindu sakhua chiang taka hre tur chuan Brahmin chhungkuaa pian a ngai bawk si. Chîk zawka bih chuan sakhua zawng zawng hi a chhung rilah an danglam vek a, a pawnlangah inang a lo awm zauh ṭhin zawk a ni.

Mi ṭhenkhatin, “Nangmah i inhmangaih ang bawkin i vengte pawh i hmangaih tur a ni,” tih an inzirtir laiin, ṭhenkhat chuan mahni vengte sa an lo ei mek bawk. Aizawl khua hre bel inti hian Mission Veng, Dawrpui, Zarkawt, etc., hriat bel bîk chu thukhat a ni a; Aizawl khua hre bel viaua insawi sia Assam emaw, Nagaland emaw, Manipur emaw-a awm daih anga sawi chu thildang daih a ni e.

Kan ‘thurin’ chu kan ‘rinthu’ maiah ngai lui ta ila. A ṭha emaw, dik lo emaw kan rin dan anga kan duan ṭheuhah han pawm chhin ila. Kan rinna kan nghahna, kan sakhaw bul rawn ṭantu, an chanchin historya kan hmuh theih ngei te hi i han bih chiang lawk teh ang. Muhammad-a, Gautama Buddha, Zoroaster-a leh midangte chungchanga thil chiang tak kan hmuh theih chu ‘Pathian’ hi anmahni pawn lam mi angin an sawi ṭhin a ni.

Pathian chanchin an sawi a, chhandamna chu anmahni pawn lama awm, anmahni aṭanga chhuak ni lo, a thu chauh an hril, hmun danga awm angin an zirtir a. Thuthlung Hlui ziaktute leh zawlneite khan heti zawng hian thuchah an hril ṭhin bawk. Pathian faka, “LALPA chu ka êng…a ni,” (Sam 27:1) an tih laiin, Nazareth Isua ve thung chuan, “Kei khawvel êng ka ni,” (Johana 8:12, LT) tiin a rawn sawi tlang hrawk mai a ni. Ṭhian duh tak, ngun takin ngaihtuah rawh aw. Nazareth Isuan, “Ka hmingin engpawh in dil apiang chu ka ti zel ang,” a tih khan “Ka hmingin dil ula Pathianin a tihsak ang che u,” a ti lo va, “Ka hmingin dil ula ka ti ang,” (Johana 14:13) a ti a nih kha. A hminga dilna chhangtu chu Amah a nihzia a puang.

Oxford mi thiam C.S. Lewis-a thukhawchâng han hawh lawk ila: ‘Buddha hnenah, “Brahma fapa i ni em?” tiin va zawt ta la, zaidam takin, “Ka fapa, mit vaihna phairuamah i la chêng a nih kha,” a lo ti ang. Ṭhingṭhiin Muhammada hmaah, “Allah i ni em?” va ti rawk teh. A puan a pawt thler phawt ang a, tichuan i lû a la mai ang. “Pathian Zeus-a i ni em?” tia Socrates-a i zawh palh vaih chuan a lo nuih san hawk hawk ang che. “Vanram” a nih leh nih loh Confucius-a va zawt ta la, fing takin, “Nunphung hmuh theih bak thil zawhna chu thu atthlak a ni,” tiin a lo zirtir daih ang che. Nazareth Isua erawh chuan, “Keimah hi kawng leh thutak leh nunna ka ni…tupawh mi ring chu thi mah sela a nung reng ang,” a lo ti thung a ni.

Sakhuate hi danglam lem lova i ngai dawn a nih chuan hei hi lo ngaithla teh: Pathian bia kan inti ṭheuh chung hian kan zawn ber ‘Chhandamna’ chungchangah kan dang a. Thil siam chungchang te, sual chungchang kan rin dan leh inzirtir dan a dang hlawm. Chu mai bakah Muhammada tel lovin Quran kha nei ta tho la, a thuchah a danglam chuang lo va, Buddhism hi mi dangin rawn zirtir ve se Gautama Buddha ngei pawh khan a pawm tho a rinawm. An thuchah leh a rawn thlentu kha an hrang tlat ṭhin a ni.

Kristian sakhua erawh chu Krista tel lovin a kim thei lo va. Isua Krista, thuchah rawn hlentu leh a thuchah hi lak hran theih a ni lo. Krista hi Kristianna aṭangin la chhuak ila, kan rinna leh a innghahna a chim vek a, sakhaw dang ang chauh kan ni ang. Kan chhandamna chu Kristian sakhua ni lovin Isua Krista a ni zawk. Khawvel thlirna chhawng khatna (physical level) leh a chhawng hnihna (ethical level) aṭang chuan kan inang tlang ṭhum a, chhawng thumna (religio-spiritual level) ah chuan kan hrang daih tih hria ila.

Lal Isua hi nun dan ṭha (morality) zirtirtu dangte anga ngaih i la tum ṭalh a nih chuan hei hi lo chhût zui ve teh. C.S. Lewis-an a lehkhabu Mere Christianity-ah ti hian a sawi: ‘A chungchang atthlak taka an sawi thin ang sawi a nih tawh lohna turin tan ka la a ni e: “Isua chu nunphung zirtirtu ropui tak angin ka pawm thei a, mahse Pathian a nihna chu ka pawm thei lo” tih hi. Hetianga sawi hi kan tih loh tawp tur a ni. Isua thu sawi ang thu sawi chhuak reng reng hi nunphung zirtirtu ropui tak an ni thei lo hrim hrim. Mi rilru buai artui chhum nia inngai ang chauh a ni emaw – Hremhmuna cheng Diabola emaw a ni mai.”

*****