Kristianna leh Khawtlang Nun Sual Do Hi

                      Kristianna leh  Khawtlang Nun Sual Do Hi

Lazara thih leh kaithawh chung chang Johana 11-a kan chhiarah hian thil ngaihtuah tham tak tak a inzep teuh mai. A hmangaih Lazara a thih avangin Isua meuh pawh ‘a tap’ tih kan hria. Tin, chang 33-ah ‘a rilruin a rum a, a lungngaia’ tih kan hmu bawk. Rilrua rum (chang 38-ah kan hmu leh) tih lo chhuahna tawngkam tak chu brimaomai (gk.), bawng kawlh a hmaa mi si mai tura lei hai hriau hriau chunga inhrosaa phin sawina hi a ni. Isua chu a Pa siam leiah a lo piang a, chu lei chu a Pa atanga chhuak ang ngei a mawi, duhawm, fel fai leh nunna awmna tur a nih laiin tuarna, sualna, buaina leh thihna a hmu zawk a. A thlarau a rum a, a thin a ur pawh a ni ang. Bawng kawlh thinur ang maiin a phin dut dut a ni. Kan khawtlang nun kan enin Kristiante rilru put dan tur chu kan Lalpa rilru put dan brimaomai hi ni awm tak a ni. He brimaomai rilru ngat hi chuan awmzia a nei ngei ang.

Khawtlang nun sual awmzia

Khawtlang nun sual kan tih hian sualna khawtlang nuna langsar tak kan tihna maiah ngai ila. Sualna kan zinga awm khawtlang nun min khawih buai pha chin deuh hi a ni bawk ang. Entirnan, Zu hi kan khuaa mi pa hnih khat chauhvin lo in ta se khawtlang nun sual a tling lo thei ang. Amaherawhchu, kan khawtlanga a tlangnel tak viau a, kan chhiatpui chuan khawtlang nun sual a lo ni ta a ni. Tin, mitin deuhthawin ngaia kan neih tawh thil tha ni lem si lote pawh a kawk thei tho awm e.

Engvangin nge Kristianten khawtlang nun kan vei ang?

            Kan khawtlang nun that lohna hi hahdam takin a en liam ve mai mai theih a. Kan kham viau a nih chuan a pem bo theih bawk a. Heng kawng hnihte hi kawng tha leh dik an ni lo ve ve tih a hriat theih mai, a chhan chu:

1.    Kan khawtlang nun chu kan mawhphurhna a ni. Mihring ze duhawm lo tak chu harsatna pumpelh kan tum tlat hi a ni. Kan hmachhawn ngei ngei tur pawh midangin min rawn tihsak sela, keini chu awlin a rah erawh chu seng ila kan duh thin a ni. Nghah chhuah tur engmah a awm lem lo tih hriat a va tha em! Keimah ngei ka inbual a nih loh chuan tuman min inbual faisak dawn lo ang hian keini bak tumahin kan khawtlang nun hi min rawn siam thatsak dawn lo. Kan mawhphurhna liau liau a ni.

2.    Kristiante tih tur a ni. Khawtlang nun siam that hi Kristiante tih tur a nih ngeizia a lang chiang hlawm hle a ni.

(i)           Isua Krista ringtute chu an awmna khawvel ‘chi’ leh ‘eng’ an nihzia amah ngeiin min hrilh a. A en nuamtu leh a pawlh tuitu ni ve tura min sawm lovin, kan nihzia min hrilh zawk a ni a. Ringtu tak nunah chuan lang mai turah a ngai a ni. Pawlh tui tur chuan ei tur kan luhchilh a ngai a, en tur chuan thimah kan luh a ngai thin a ni.

(ii)          Chhandamna awmzia kan hmuhfiah chuan kan tih tur ngei a nihzia kan chiang ngawt ang. Bible chuan Pathian Ram leh Chhandamna hi inang rengin a sawi thin. Lalpa tawngtainaah ‘chhandamna’ tawngkam a lang lo va, “I ram lo thleng rawh se,” a ti mai a ni. Pathian Ram chu Pathian lalna leh thuneihna Krista kal tlanga lo lang chhuak, mimal leh khawtlang hriselna tura Ama mitea rawn thleng leh thawk a ni.

(iii)         Isua Krista hi Lal leh Chhandamtu a nihzia chian a ngai bawk. Lal a nihna hi kan thiltih leh ngaihtuahna engkimah lang chhuak se, Kristian khawtlang ngeiah hian hmuh theihin awm rawh se.

(iv)         Rinna leh hmangaihna hi then hran tur a ni lo tih kan hre bawk a. Rinna avang chauha chhandam kan ni. Chu rinna atang chuan hmangaihna a rawn lang chhuak a, hmangaihna atang chuan rawngbawlna a lo chhuak thin.

3.    Khawtlang nun thatna atana kan thawh hian keimahni tana thawk kan ni. Kan khawtlang nun hi a chhiat chuan keimahni hi a tuartu kan ni a, a that pawhin keimahni hi a chhawrtu kan ni leh mai bawk. Khawtlang nun siam tha tura kan insawm hian mahni tana thawk tura insawm kan ni a. Kan tu leh fate sual laka an him nan an seilenna hmun hi sual leh thil tha lo hmuh phak lohna hmunah siam i tum ang u, tihna a ni e. Mahni tana chakai khawrh turin kan infuih a ni ber.

Kan mamawh Kristian khawtlang

Kristian Chhungkua kan uar hi a lawmawm a, nasa taka uar zel tur a ni ang. Amaherawhchu, inchhunga theih tawp chhuah ve ngeia inhria, mahse chhungkaw member eng ni ta mang lo te kan ni leh thin. Chhan tam tak awm thei zinga pakhat chu Kristian khawtlang kan neih loh hi a nih ngei ka ring. Kan thuhneh laiin fel takin an awm a, anmahnia tual an chhuah ngam hnuah an buai thin tlat a ni. Kan fate hi Kristian chhungkua chauhvin a siam tha zo lo va, Kristian khawtlang pawh kan neih a ngai a ni.

Ruihtheih Thil

            Ruihtheih thil kan sawi hian zu leh drugs Kan kawhtir tlangpui a. A huatthlala ber an ni a, chhung tin min tibuai a ni deuh ber a ni. A thawm a na a, rilru leh sum leh pai a hek a. Ruihtheih ching tan Pathian hnaih phei chu thil tih theih loh a ni mai awm e. A sawhkhawk a na em em a - nupa kar, fate, leh chhungkaw khawsakna dinhmun a tichhe vek thei a. A man ngheh thalaite nunkhua (future) a tihchhiatsak vek thin a ni.

          Eng vangin nge miin zu leh drugs a lo chin tak mai?

(i)           A chhanna hmasa ber chu mawl te -  ruih tur an ban phak vang a ni. In/ei/chiu tur zu/drugs a ban phakah a awm lo se chuan a rui hauh lovang tih chu mi mawl ber tan pawh chiang sa a ni.  Kan khawtlangah hian hetiang hmuh tur hi a tam em em a, engtinnge kan tihrem ang tih hi kan hmaa zawhna lian tak a ni. A harsatna kawng tam tak a awm ngei e, mahse kawng zawn erawh kan tih tur a ni ang. Addict tawh chuan khawi hmunah pawh a um mai ang a, ngawl vei rih lo emaw tleirawl tir emaw tan chuan han ban mai tur hnaivaia awm leh awm loh chu dang tak a ni.

(ii)          Ruihtheih supply a awm loh chuan an rui lo mai ang a, tin, supply engangin tam mah se ban phak lova a mihringa kan ven tlat chuan an him a ni deuh mai. A mihringa dan hi kawng pawimawh tak a ni. A supply dan hi a harsa a nih pawhin kan ta bik, kan tu leh fate tal dan i tum ang u.

(iii)         A bupuiah awm mah se, rilru leh duhthlannain ruihtheih thil a duh loh tlat chuan a tibuai ngai lovang. A that lohzia zirtir a, an thinlung duhthlanna ngeiin a hnawl theih nana enkawl leh an taksa pawh a theih chhung chu khuahkhirh hial hi kan tihmakmawh a ni.

Ruihtheih thil i titlangnel lovang u

          Naupan tet atanga a that lohzia leh hlauhawmzia kan inzirtir reng. Zu leh Drugs vanga thi pawh kan hmuh fo laia tleirawl chhuak ten an han ching leh mai thin hi a chhan dik tak hriat a chakawm ngawt mai. Rin thu ngawt lo chu sawi theih a ni meuh dawn si lo. Ruihtheih thil kan titlangnel lutuk hi a chhan pakhat a ni thei mai ang em? Mizote chuan Kuhva, Sahdah, Tuibur leh Meizial zuk te hi thil tha lo a nihna pawm harsa kan ti a, thlarau lam nuna sual angah phei chuan kan ngai thei meuh lo a nih hi. Meizial zuk te ngat phei chu a that lohna Doctorten min zirtir chamchi a ni a, kan ngaimawh phal lo va, kan inchhungah leh khawlaiah te, kan fate hmuhah tui ti takin kan zu ham ham mai a nih hi. Kan titlangnel lutuk a nih mai a hlauhawm thin. Ruihtheih thil inkungkaih dan han en lawk ila.

MEIZIAL, ZU LEH DRUGS
Inanna	Danglamna
Thil tangkai lo an ni vek.	Zu leh Drugs hi a thawm a na deuh.
Taksa nawmna atana tih an ni vek.	Chhiat ngei ngeina a ni deuh bik.
Thihna thlen thei an ni vek.	Meizial zuk avanga Cancer kan vei a nih palh chuan a thawm a na zawk mah thei.
Addict theih vek an ni.	Zu leh Drugs chu bula mi ching ve lo tan a hlauhawm chuang lova, meizial chu a khu hip pha tan a hlauhawm hle tho mai.
Tul lova sum senna an ni vek

Meizial, Zu leh Drugs ruih hi a principle a inang vek. Chu chu – ‘Nawmna atana mahni taksa tana tha lo tih,’ a ni. Chu chu ruih theih mahni taksa tana tha lo ngaihzamna a ni. Meizial zuk kan chin hian naupang lo sei lian mekte hnenah ruiththeih thil ngaihzamna kan tuh a ni thei ang em? Zu leh Drugs te hi Meizial zuk atanga pen thui lo te an ni. Keinin tangkai hauh lo thil tha lo meizialin kan taksa kan tinuam a, an nin tlema pen thui deuhin Zu leh Drugs an rawn hmang ta a ni mai ang em? Ngaihtuah a ngai e. Kan ching zel a nih pawhin a la ching lo naupangte zah ila, an hmuh phakah tih loh hram hram i tum tlat ang u.

Sual Awmna Hmun – Khawlai - Setana Ram

Nu leh pa leh chhungkaw pawlawh tak tak awm nual mah ila, mi tam zawk in chhungah hian sualna zir tur a langsar lem lo. Khawtlang nun sual kan tih tam zawk hi naupangin pawna an zir a ni. Mei zuk, zu, drugs, leplerhna etc., zawng zawng hi khawlai atanga an chawk luh angah a ngaih theih hial ang. Tu nu leh pa mahin an fate zu in tur leh drugs rui turin an zirtir ngai lo. Amaherawhchu, tleirawl chhuahah an ban nghal mai thin hi thil mak tak a ni. Hetiang a nih avang hian kan nunphung pangngai (kan culture) ah hian kan fate hi khawlaiah kan thlahzal nasa lutuk a lo ni lo maw?

          Sorkar kum chhiara kum 18 an nih hma emaw Class XII tal an pass hma hian inah kan khung thei ang em? tih hi zawhna pawimawh tak a ni ang. An hunawlah chuan khawlai len hi naupang chanvoah kan ngai mai a ni awm e. Hei hi kan fate ei an tlin thin loh chhan leh ruihtheih suala an tluk luh thin chhan tam tak a ni mai thei. Chhuah vah chang a awm lo thei lo. Mahse, an awmna chin hriat hram hram te, eng mi nge an pawl tih hriat te, an chhuah vah hun tur bi tuk sakte hi harsa teh mah se fa enkawlna kawnga thil pawimawh berte zinga mi a ni. Vairama chhungkaw awm ho vanneihna pakhat chu naupang hian zan lama ina awm tur emaw an ti mai thin hi a ni. Chhunah  chuan school kalin an chhuak pawh a ni thei e. Zanah erawh chuan ina awm turah an ngai a, an than hnan mai. Tih than chuan a lo tih theih khawp a ni.

           Zingah leh zanah chuan naupang chhuah ngai a ni lo tih an than hnan khawpin kan khawtlangah hian nunphung siam thei ila a duhawm hle ang. Nu leh pa ten fate inah awmpui ila. An nu leh pate atangin ina awm tur a nih hi zir hmasa se. Puitling tupawh hian zana naupang khawlai lengte hi um haw turah ngai ila. Lehkha zir lo naupang pawh ni se, khawlai hi an tan a him chuang lo a ni. Kan fate ina an awm tam phawt chuan zirnaah pawh hma an sawn ngei ang tih a hriat mai a, lehkha zir lo pawhin khawlai nawmna an chen theih dawn loh chuan zirna thlahthlam pawh an tlem sawt ang tih a rin theih. Pawn khawlaiah hian zu, drugs, mipat-hmeichhiat hman khawloh, zirnaa hlawhchhamna a awm avangin khawlai hi Setana ram a ni e. Hei hi naupang chauh ni lo, nu leh pate tan pawh a dik a, khawlaia kan chhuah tam hian Setana ram kan zauh zel a ni tih i hai lovang u.

Mobile Phone

Hman lawka hriat pawh kan hriat loh tuna neih loh theih loh hial anga lo awm ta mobile phone hian kan nunphung a tidanglam nasa ngawt mai. Kan tangkaipuina lam chu sawi tur a tam ang a. Amaherawhchu, heng thil hi a lan ang anga kan zui ve mawp mawp mai chuan a chhe zawngin kan chungah a tuan mek tih pawh hriat a tha ang. A bik takin kan tu leh fate nun a khawih nasa a ni.  

          Kan inzawh theuh atana ka duh chu ‘He thil hi kan faten an mamawh em? Naupang (kum 18 hnuai lam) leh Class XII em pawh la zir zo lo ten anmahni puala an neih hi a tha em?” tih hi a ni. Kei chuan an la mamawh lem lovin ka hre thin. Kan tu leh fate hi i duhsak lem lovang u. A chhan chu:

1.    Sum a ei ral dan hi nasa tak a ni. Khawvela thil siam pung chak ber chu Mobile Phone a ni, an ti. Chutiang taka an siam nasat chuan an hlawk tihna a ni a, an hlawk viau chuan mipui sum a hek tihna a ni bawk. Puitling hnathawk chin chuan kan mamawh a ni mai thei, naupang nu leh pa thlazar hnuai awm, eizawnna kawnga engmah la ti ve thei lote kawl chi a ni lem lo. A tulah chuan an nu leh pate ta an tawm thei rih ang. Hman theiha a awm tur chuan suma tihnun reng a ngai tih hriat a tha. Thenkhat phei chuan Drugs ngawlvei nen an tehkhin hial a ni. Hetiang taka sum thuninu hi naupang kum tling loten lo awt thin pawh ni se an mamawh chiah em tih nu leh pa ten kan ngaihtuah a ngai a ni.

2.    Pawisa seng mang lovin music ngaihthlakna atan an hmang maiah kan ngai a ni mai thei. Hei hi duhsak loh tur chhan a ni leh a. Music kan duhsak a nih chuan Music system tha tak ina awm thei chi ngaihtuahsak mai tur ni awm tak a ni. Mobile phone neite chuan earphonein chhum lo chat lovin thawh hlim atanga muthilh thlengin an ngaithla thei a. Kan hriatpui phak tawh si loh avangin, thunun an har tawh a. An duhzawngin an rilru leh ngaihtuahna a luahkhat a. Zirna leh Kristian nun atana an mamawh tak rilru thawl hahdam leh ngaihtuahna fim an neih loh phah fo ang.

3.    Tin, mobile phone hmang hian duhtawkin mahni rizai hnuaiah thian leh an ngaihzawngte an kawm thei tih hriat loh palh a hlauhawm hle. SMS hi a man a tlawm a, tunlai thalaite tui zawng tak a ni. Tual chhuak miah lovin a inrim char char theih a, hun leh thildangin kan tu kan fate nun a chiah nasa hle tihna a ni. Pathian Biak inkhawm thlengin min tibuai a ni tih kan hriat a tha e.

4.    Tunlai mobile phone changkang deuhah phei chuan thil engkim a hmuh theih tih hi nu leh paten i hria ang u. Chu chu kan tu leh kan fa, sual lam awn rengte hi kan duhsak dawn em ni. Chanchin tenawm tak tak, milem pawrhcheh tak tak, a ngial a nganin a hmuh theih reng a. Eng hun lai pawhin a enin a chhiar thei a ni deuh mai. Chu chu i tu i fa, sorkar pawhin naupanga a la ngaih kha i duhsak a nih chuan, thil tha i duhsak a ni dawn em ni? Pawngsual hluar tak em em chhan hi internet (computer leh mobile) kan hman theih tak vang nia ngai tam tak an awm. Kum 2001 – 2011 chhungin India ramah za zela 336-in naupang pawngsual a pung a, pawngsual zawng zawng 1/3 hi naupang kum tling lo pawng sual a ni.[1]

Kan fate hi kan ngam loh vang emaw, thil an awh ve em vang emaw, an thiante neih ang nei se tih vang emaw hian an mamawh loh, sual kawnga nasa taka hruai thei hi hmangaih dan thiamin i duhsak lo thei hram ang u.

Nu leh pa tam tak chak lohna

      Kan tu kan fate heti taka sualin a khawihbuai thin hi, a chhan a awm lo thei lo. Nu leh pate pawh kan inenfiah reng a ngai a, a hnuaia mite hi kaihhruai nan han hmang chhin ila:      

1.    Chhungkaw enkawl hi hna pawimawh ber leh hautak ber a ni tih kan hai fo a, kan ngaih pawimawh tur angin kan ngai pawimawh zo lo thin. Pa pakhat chuan, “Ka fate vang hian zu in ngam tur ka ni lo, meizial zu ngam chi ka ni lo, chawhmeh atan bai pawh ka nghei, khawlai ka chhuak ngai lo,” tiin min hrilh.

2.    Kan nupui/pasal fanaute tan kan mimal chakzawng leh duhzawng          chan thei lo kan awm thin. Keimahni ngei hi ruihtheih bawih atang te, duhawmna bawih atang te, Pathian ngaihsak lohna atang tein kan chhuak fihlim lo thin. Pathian kan belh a tul takzet a ni.

3.    Chhungkaw enkawl tha turin keimahni ngei hian mahni inthununna kan nei tha lo va, kan fate tan hian taksa leh thlarau nunah entawntlak kan ni pha lo thin. Pa ber hi chhungkaw pastor/puithiam a ni a, nu ber hi chhungkaw missionary a nihna hi i hre thar zel ang u.

4.    Fate entawntlak leh ngaihsan khawpin rinawmna kan nunah a lang lo thin. James A. Baldwin a chuan, “Naupangte hian aia upate thu awih an awlsam ngai lo, mahse an nun dan an entawn ngei ngei thung,” a ti. Ngaihsak loh vanga lei ba ten tun rengin rinawmna ka tuh thei ang em? Rui rengin insumtheihna ka zirtir ang em? Midangte rel zawt zawt chungin thenawmte hmangaih ka lantir thei ang em? Kohhran hruaitute sawisel reng chungin kan faten Kohhran an ngaisang ang em?

5.    Fate hre thiamtu nih kan tum luatah kan fate kan hlau lek lek fo; thunei taka thupek aiin kan tlawn deuh mah chang a tamin a lang. Inchhunga nu leh pa leh ute an zahna a tlakhniam avang hian khawtlangah pawh aia upa zahna a tlahniam a ni thei ang em?

6.    Kan fate khawsak dan hi midang mit hawhin kan thlir thiam lo thin. Nu leh pa hmangaihna mit chu a del fo tih tlang hriat a ni a. Kan fate chanchin tha lo hmangaih taka min hrilhtute haw mai lovin an chungah i lawm zawk thin ang u.

Chawlhni Serh

      Ni 7 chhunga ni 1 Pathian tana serh hran hi Pathianin a thilsiam Dan (law of creation) a ni tlat a, kan zawm loh chuan chet fuh theih a ni dawn lo a ni. Pathian hian kan sum 1/10 a phut a, kan hun erawh chu 1/7 a phutnaah hian a ngaih pawimawh zawk a hriat theih lo maw?. Emergency ni si lo va Committee kohna remchang atana hman mai te, chhungkaw program siam mai te, khawhar in lenna hun atana ngaih mai te, nula-tlangval tana zalenna hun anga ngaih mai te a awl ta hle a ni. He ni hi taksa tihhahdamna ni atan leh Pathian lam ngaihsakna ni atana Pathian ngeiin a duan a ni tih i hria ang u. Loh-theih-loh thilah chuan inthlahrun em em a ngai lovah kan pawm tlang a, amaherawhchu, Chawlhni hi Pathian ni a ni a, Ama tana serh hran tur a ni. Tin, dawr hawn leh ran talh te leh bazar mai thin te pawh tih loh tur ni awm tak a ni.

Tlangkawmna

      Kan khawtlang hi Kristian society ni mah se mi tam tak chuan fate seilenna atan an iai hial a ni awm e. Ngaihtuah chianin a zahthlak a, a rapthlak hial a ni. Mawhphurhna kan nei theuh a, kan koa innghat a ni tih hriain he kan khawtlanga nun sual awm te hi keimahni tan theuh do sauh sauh ila, kan khawtlang hi kan tu leh fate seilenna hmun duhawmah i siam ang u.

                                                   *****RE030513*****

---

[1] India Today, May 6, 2013.